Het bewegende Lichaam als Symbool van ons bestaan
Een essay over symboliek, betekenis en het bewegende lichaam als archetypisch kanaal van (ons)Zelf. 

Sinds kleins af aan ben ik al gefascineerd door symbolen. Ik zocht en vond ze overal: in Disneyfilms, in mijn dromen, en later in de kunsten — waar ze via beelden, tonen van de muziek of dans tot expressie kwamen.
Deze fascinatie deel ik met velen, want menig persoon is bewust of onbewust, in meerdere of mindere mate door symbolen geïntrigeerd. Denk maar aan de populariteit van emoji’s in berichten, of aan de aantrekkingskracht van symbolische figuren in Hollywood-blockbusters, zoals de Amazones, Batman, Catwoman, of de Joker. En misschien wel het grootste en geïnstitutionaliseerde symbool: het huwelijk, een (soms heilig) verbond van twee mensen als echtpaar, waarbij wordt beloofd om elkaar lief te hebben, te steunen en inspireren in goede en minder goede tijden.

Maar waarom spreken symbolen ons als mensen eigenlijk zo aan? Komt het voornamelijk omdat ze ons een manier aanreiken om met elkaar te communiceren, zoals op what’sapp? Omdat het een taal is die wij allemaal universeel spreken? Of fascineren ze juist omdat ze daaraan voorbijgaan — omdat ze op een andere manier betekenis geven dan taal dat kan doen?
De (lichaams)filosoof in mij wilde op onderzoek uit. Ik dook verschillende hoeken in van de filosofie en psychologie — essentiële onderdelen ook binnen het systemisch werk. In deze domeinen tracht men al eeuwenlang te doorgronden hoe betekenis ontstaat en wat het betekent om mens te zijn.

Taal als teken
Binnen de semiotiek, de leer van tekens binnen filosofie en taalwetenschap, wordt taal gezien als een systeem van tekens die betekenis krijgen binnen een sociaal-culturele context. Ferdinand de Saussure, grondlegger van de moderne taalwetenschap, stelde dat een woord een teken is dat bestaat uit twee aspecten: de signifiant ( de vorm van het teken) en de signifié (het idee of concept waar het naar verwijst). De relatie daartussen is arbitrair: er is geen natuurlijke, maar een sociaal afgesproken verbinding waarop we elkaar kunnen verstaan. Tekens functioneren daarmee niet als directe afspiegeling van de werkelijkheid, maar als een middel waarmee wij betekenis construeren.

In lijn met deze gedachte kunnen zowel taal alsook andere symbolische uitingen —kunst of dromen — begrepen worden als systemen van tekens die verwijzen naar lagen van betekenis.
Hierbij hangt de betekenis vaak wel af van de context waarbinnen het is gecreëerd. Denk maar aan het feit dat per generatie of cultuur de betekenis rond het gebruik van emoji’s verschilt.
Toch is er ook een duidelijk onderscheid te vinden tussen formele spreek- en schrijftaal en symboliek ofwel symbolische taal. Wanneer we bijvoorbeeld de kunst van poëzie vergelijken met het dagelijks gesproken woord, zien we dat poëzie ook gebruikmaakt van esthetische en ritmische eigenschappen zoals metrum en klanksymboliek. Zij brengen betekenissen over, ter aanvulling of vervanging van de letterlijke betekenis van een woord. Ook in proza wijst een auteur vaak heiligheid toe aan de witregels van haar schrijven, waarmee een wereld wordt blootgelegd wat via de aangeleerde logica van het schrift niet kan worden bereikt.
En emoji’s raken vaak een laag van ons gevoel aan, welke op het moment niet helemaal omvat kunnen worden door woorden. 

Symbolische taal ontstaat dus juist vaak voorbij de dagelijkse letters en woorden en het logisch denken, en rijkt daarmee een andere diepte van ons bestaan. Wetenschappelijk onderzoek bevestigt dit verschil: waar formele taalprocessen vooral in de linkerhersenhelft plaatsvinden, activeren symbolen ook onze rechterhersenhelft — het domein van verbeelding en creativiteit.

Symbolen en archetypen
Het is Carl Gustav Jung, de Zwitserse psycholoog en grondlegger van de analytische psychologie, die in zijn werk ook een belangrijk onderscheid schetst tussen een teken en een symbool. Een teken duidt volgens hem iets eenduidigs aan, terwijl een symbool een diepere, onbewuste laag bevat die zich gaandeweg openbaart. Symbolen zijn voor hem de beste mogelijke expressie van iets dat nog onuitgesproken of onbekend is in ons bewustzijn. Hiermee zijn ze dragers van het mysterie. Ze kunnen niet volledig verklaard of rationeel begrepen worden, maar krijgen betekenis als ze gevoeld en doorleefd worden. Ze spelen volgens Jung een essentiële rol in ons proces van individuatie — ons innerlijke streven naar heelheid, naar de kern van wie we zijn. 

Een specifieke symboolvorm waar Jung over spreekt, zijn Archetypen.
Dit woord heeft zijn oorsprong eigenlijk in het Oudgrieks. ‘Arche’ betekent ‘oorsprong’, ‘type’ betekent ‘model of patroon’.
De Oudgriekse filosoof Plato beschrijft archetypen als eeuwige Vormen waarbinnen wij als onze aardse vormen slechts afspiegelingen zijn, als het ware imprints die ons verbinden met het goddelijke.
Jung daarentegen ziet archetypen als structuren binnen ons collectieve onbewuste die zich in beelden, dromen en verhalen manifesteren. Het zijn oeroude, universele patronen van kennis en wijsheid die zijn opgeslagen in ons collectieve en persoonlijke onbewuste. We herkennen deze symbolen in sprookjes, mythen en sagen, maar ze leven ook voort in de eerdergenoemde Hollywood films. Denk aan de held in Superman, de wijze in Lord of The Rings, schaduwfiguren zoals de boze stiefmoeder of de duistere verleider; verhalen die ons terug trekken naar het hart van ons bestaan. Ze verbinden ons op diepe lagen met elkaar en met het leven zelf.

Ik geloof in beide benaderingen: als patronen binnen hemel én aarde. Hierbij moet ik denken aan het animisme — het filosofisch en spiritueel besef dat alles bezield is en in betekenisvolle verbinding met elkaar staat. Maar ook aan de aflevering van Zomergasten, waar ik in een eerder artikel al naar refereerde. Hierin benadrukt de Vlaamse kosmoloog en natuurwetenschapper Thomas Hertog (die jarenlang samenwerkte met de wereldberoemde natuur- en wiskundige Stephen Hawking), dat het universum voor een groot deel bestaat uit donkere (energetische) materie. Deze elementen vanuit het diepe mysterie van het heelal begrijpen we nog niet, maar  dragen wel paralellen met de menselijke innerlijke ervaring.
Het is een gedachtegang die op meer existentiële basis ook aansluit op de klassieke yoga tradities, waarbij het mysterie in de mens, in energetisch opzicht ook wel geduid als chakra’s, gezien wordt als expressie van de microkosmos van het universum dat zich via het menselijk lichaam manifesteert. 

Het lichaam als levend symbool 
De klassieke yoga filosofie raakt hiermee al vroeg één symbool dat lange tijd onderbelicht bleef in de Westerse filosofie, psychologie en literatuur, maar ook nu steeds vaker opduikt (of wellicht zijn comeback maak na het hoogtij van het verlichtingsdenken): dat van het lichaam. Het is het symbool dat mij het meest intrigeert. Want in tegenstelling tot de andere symbolen, waar vorm en inhoud gescheiden zijn, is het lichaam direct haar betekenis. Haar vorm is haar inhoud.
Deze eenheid kunnen we onder andere begrijpen vanuit de fenomenologie van Merleau-Ponty.
Zoals ik al eerder in mijn artikel De poëzie van ons Lichaam schreef, vormt ons lichaam ons gezichtspunt op de wereld.  Het lichaam is daarmee geen object dat betekenis representeert, maar is als een intentionele boog waarmee betekenis tot stand komt. 
Het lichaam als symbool is daarmee anders dan andere symboliek; zij is onmiddellijk, pre-reflexief en zintuigelijk. Anders dan dat betekenis via de mentale structuur van (af)gesproken (symbolische) taal wordt geconstrueerd, zoals Saussure ons voorstelt, krijgt het leven betekenis met het feit dat ons lichaam aanwezig is in de wereld.

De beweging als symbolische taal – als archetypisch kanaal van (ons)Zelf. 
Deze directe betekenislaag van het lichaam wordt toegankelijk via beweging -soms groot maar vaak ook juist klein; via spieren die gespannen of ontspannen zijn, adem die vrij stroomt in onderbuik of is gestokt in de borstkas, het bekken dat beweegt op ritme, deint op pulsering, en richting geeft via haar eigen tempo en afgestemde melodie. Het lichaam spreekt via symptomen, via spanningen, via beweging, adem en sensatie.
Op micro-niveau vindt je deze gedachte ook terug in de wetenschap, waarbij door verschillende onderzoekers en o.a. psychotherapeuten wordt beschreven hoe biologische systemen – van eenvoudige organismen tot mensen – gekenmerkt worden door een ritmisch en energetisch pulseren: expansie en contractie als basisproces van het leven. In systemisch werk zie je dit terug op macro-niveau. Het lichaam toont in een opstelling wat (onbewust) aanwezig is, als versplinterd in het persoonlijk domein, als verstrikkingen in familiesystemen, culturele trauma’s of als archetypische lagen en krachten.
En het lichaam is hierbij, net als taal, ingebed in context. Zoals Saussure beschreef dat de betekenis van een woord slechts in sociaal verband ontstaat, zo ontstaat ook de betekenis van het bewegende lichaam binnen haar relationele veld. De mens is niet los te koppelen van de systemen, de familie, de sociale context, de cultuur en natuur waar zij deel van uitmaakt. Want zoals elke cel weet heeft van het hele lichaam, zo draagt ook elk lichaam kennis van het geheel waartoe het behoort. In die zin kunnen we het bewegende lichaam zien als een archetypisch kanaal van het Zelf, haar eigen systeem, en de systemen om haar heen. 

Zoals de cultuurfilosoof Ernst Cassirer ooit schreef, zijn symbolen dus geen versiering van de werkelijkheid, maar een voorwaarde om het leven te kunnen ervaren. Symbolen vormen ons wereldbeeld. En het lichaam, als levend symbool, is daarin misschien wel de diepste toegangspoort; zij maakt belichaamde betekenis zichtbaar; als levend instrument waarmee we onze innerlijke wereld tot expressie brengen. Door ons lichaam heen kan de ziel ademen. Het is om deze reden dat beweging, dans en systemisch werk, de vormen zijn waarmee ik zo graag werk. Systemisch werk creërt net als bij dans een een ruimte waar via het bewegende lichaam de symboliek van het persoonlijke, de familie of collectieve kan worden uitgedrukt. Lichamen worden penselen, representanten en dansers maken met iedere beweging het onzegbare voelbaar. Zoals Hilbrand Westra zo mooi verwoord; als taal ontoereikend is, wil ons lichaam daar toch vaak op handelen. Daar ontstaan rituelen.
Woorden zijn nodig, maar om dat wat zich ontsluit te kunnen bekrachtigen, te duiden, of zachtjes op te kunnen reflecteren. Waarbij het motto luidt dat achter de sluiers van de formele taal, de ongesluierde waarheid -en daarmee wellicht de heiligheid- ligt van het lichaam.

Literatuurlijst

Cassirer, E. (1957). The philosophy of symbolic forms. Volume 1: Language (R. Manheim, Trans.). New Haven: Yale University Press. (Origineel werk gepubliceerd 1923)

Jung, C. G. (1964). De mens en zijn symbolen (M. Morsink, Vert.). Deventer: AnkhHermes. (Origineel werk gepubliceerd 1964)

Jung, C. G. (1956). Collected works of C.G. Jung, Volume 5: Symbols of transformation (R. F. C. Hull, Trans.). Princeton, NJ: Princeton University Press. (Origineel werk gepubliceerd 1912)

Jung, C. G. (1971). Collected works of C.G. Jung, Volume 6: Psychological types (R. F. C. Hull, Trans.). Princeton, NJ: Princeton University Press. (Origineel werk gepubliceerd 1921)

Jung, C. G. (1969). Collected works of C.G. Jung, Volume 9, Part 1: The archetypes and the collective unconscious (R. F. C. Hull, Trans.). Princeton, NJ: Princeton University Press. (Origineel werk gepubliceerd 1954)

Lowen, A. (1958). The language of the body. Macmillan.

Merleau-Ponty, M. (2012). Phenomenology of perception (D. A. Landes, Trans.). London: Routledge. (Origineel werk gepubliceerd 1945)

Plato. (2009). Phaedo (D. Gallop, Trans.). Oxford: Oxford University Press.

Plato. (1971). Timaeus and Critias (D. Lee, Trans.). London: Penguin Books.

Van den Braembussche, A. (2007). Denken over kunst. Bussum: Coutinho.

VPRO. (2024). Zomergasten: Thomas Hertog [Televisie-uitzending]. Hilversum: NPO 2